Szwajcarski model - kanton jako kolumna

Jedną z głównych ról kantonów jest prowadzenie nadzoru nad gminami na swoim obszarze. Pomimo różnic w prawach kantonalnych względem autonomiczności jednostek samorządu terytorialnego, nadzór jest kluczowy. Szczególnie dotyczy to prawidłowego funkcjonowania gminy w świetle wspomnianego prawa danego kantonu oraz skuteczności w realizowaniu zadań zleconych przez kanton. Forma podmiotowego zakresu nadzoru, może różnić się w różnych częściach kraju w zależności od wspomnianego uwarunkowania prawnego, czy też tradycji. Może się on dzielić np. na badający przeważnie prawidłowość działania danej gminy względem przepisów jak w kantonach niemieckojęzycznych. Może on jednak sięgać dalej, gdzie bada się także, szeroko pojętą celowość działań gminy pod kątem interesu kantonu. Dotyczy to przede wszystkim kantonów Szwajcarii romańskiej(francuskojęzycznej), zaś zakres tych badań nie wykracza poza dziedzinę zadań zleconych samorządom terytorialnym przez kantony. W zakresie przedmiotowego nadzoru kantonów nad gminami, sprawdza się wszystkie działania gminy, szczególnie pod kątem działalności polityczno-finansowej. Nadzorowana jest dokumentacja, rozliczenia oraz wszystko, co niezbędne do prawidłowego funkcjonowania danej jednostki terytorialnej. W ten sposób kantony zarówno gwarantują autonomiczność danej gminy jak i bieżąco(choć w różnym stopniu) nadzorują jej działanie.

Kantony od wprowadzenia konstytucji z 1999 roku, oficjalnie występują w liczbie 26. Wzrost liczby w stosunku do lat poprzednich był powodem przyrównania pół kantonów, takich jak na przykład, Nidwalden oraz Obwalden do prawa kantonu. Tworzyły one historyczny kanton Unterwalden, który jako jeden z trzech, założył Związek Wieczysty, będący początkiem państwa Szwajcarii. W pozostałych dwóch przypadkach, zniknięcie kantonu Bazylea, które rozbiło się na Bazylea-miasto, Bazylea-Wieś, czy kantonu Appenzell nie posiadało takiego wymiaru symbolicznego. Kantony jak kolumna systemu politycznego Szwajcarii, są niezwykle różne. Pierwszym rzucającym się w oczy czynnikiem, jest wielkość. Od wielkich kantonów Berna, czy Gryzoni po malutki kanton Genewy i wspomniany wcześniej, dawny kanton Appenzell. Ilość mieszkańców, czy gęstość zaludnienia na terenie kantonów również jest bardzo różna, biorąc pod uwagę, że ok. 60% kraju pokrywają Alpy. Ma to także wpływ na dysproporcje możliwości ekonomicznych kantonów oraz stopnia rozwinięcia różnych sektorów gospodarczych. Jeszcze inaczej przedstawia się poziom zróżnicowania dochodu na osobę, który również jest determinowany odrębnymi przyczynami. Nie przekłada się to oczywiście na udział we władzy federalnej, zgodnie z szwajcarską myślą: mniejszości mającej możliwość wywierania realnego wpływu. Wynika to z równego traktowania wszystkich kantonów bez względu na wymienione wcześniej czynniki. Zadania wyznaczane kantonom jednak są różne w zależności od realnych możliwości danego kantonu. Natomiast owe znaczne dysproporcje próbuje neutralizować federacja, odpowiedzialna za wszystkie kantony. Podobnie jak zasadniczą rolą kantonów jest tworzenie całej federacji oraz aktywne działanie w jej strukturze.

Jak zostało wcześniej wspomniane ustrój kantonów jest do siebie podobny. Każdy musi dysponować własną konstytucją. Konstytucja ta musi zostać zaakceptowana przez federacje. Aby tak się stało, konstytucja musi być zaakceptowana przez pełnoprawnych mieszkańców kantonu oraz musi pozostawiać możliwość jej całościowej lub częściowej zmiany, w przypadku żądania większości obywateli. Niezbędnym jest również posiadanie przez nią przepisów regulujących trójpodział władz, gdzie władzę ustawodawczą, należy wybierać na drodze głosowania powszechnego. Tak samo jest w przypadku dopuszczenia instrumentów demokracji bezpośredniej, czyli instytucji referendum, jak i inicjatywy ludowej. Koniecznym jest również, zgodność treści najwyższego aktu normatywnego kantonu z prawem federacyjnym. Kantony posiadają także możliwość zawierania między sobą umów, na podstawie których mogą powstać wspólne instytucje lub organizacje. Działają one na rzecz wspólnych spraw lub zagadnień specyficznych dla danego regionu. Jednakże, nie mogą one być w sprzeczności z prawem federalnym ani z interesami innych kantonów.  Interesującą różnicą między kantonami jest, jak w przypadku gmin, ogólna forma systemu demokracji. Ponownie mamy do czynienia, zarówno z pośrednią-przedstawicielską formą jak i bezpośrednią-tradycyjną. Pierwszy typ to oczywiście, powszechny model wybierania przez pełnoprawnych obywateli, swoich politycznych przedstawicieli w wyborach powszechnych. Kanton jest dzielony na okręgi wyborcze, zaś wynik jest obliczany, zgodnie z systemem proporcjonalnym. W tym punkcie należy jednak zaznaczyć, że wymagane przez federacje instrumenty demokracji bezpośredniej również są zachowane. Ma to formę instytucji referendum oraz inicjatywy ludowej, przeznaczonej dla wszystkich pełnoprawnych obywateli. System ten stanowi podstawę w znakomitej większości kantonów, w szczególności tych największych obszarowo. Drugim typem jest unikalny na współczesne czasy, model instytucji tzw. „wspólnot krajowych”. Innymi słowy, możemy tu zaobserwować praktyczne zjawisko demokracji bezpośredniej. Podobnie jak w poprzednich wiekach, aktywni obywatele zbierają się w wyznaczonym miejscu, na świeżym powietrzu. W tradycyjnym ceremoniale odbywają się tu m.in. wybory władz na stanowiska: rządu, a więc egzekutywy, sędziów, a więc sądownictwa, czy na stanowisko starosty, czyli urzędu administracji lokalnej. Odpowiednikiem władzy legislacyjnej są, więc wszyscy aktywni obywatele, głosujący nad danymi wnioskami czy projektami, na kolejnych zebraniach. Ta forma sprawowania władzy przez naród utrzymuje się on w pięciu małych pod względem obszaru, kantonach. Jak wynika z wszystkich kantonalnych konstytucji, we wszystkich kantonach możemy zaobserwować podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą oraz sądowniczą. W każdym również spotkamy się z jednoizbowym parlamentem kantonalnym, pełniącym oczywiście role organu legislatywy. Jego nazwa zależy od danego kantonu, w zależności od tradycji. Możemy się, więc spotkać z pojęciami takimi jak Rada Kantonu, Wielka Rada, czy Rada Krajowa. Wielkość danego parlamentu to przedział od dwustu do czterystu deputowanych w skali krajowej. Różny jest również, okres kadencji każdego z nich, który waha się od dwóch do czterech lat. W przypadku władz egzekutywy są one w większości identyczne w wszystkich kantonach. Znów różnią się nazwami, zarówno pod względem językowym, jak i pojęciowym, raz przedstawianych, jako rząd kantonalny, innym razem, jako Rada Rządowa lub Rada Kantonalna. Ostatni filar, reprezentujący sądownictwo jest w większości zorganizowany na wzór federalnej władzy sądowniczej. Odpowiedzialny jest za wszystkie procesy prawne na terenie kantonów i gmin. Dzieli się na sąd wyższy, jako instytucja odwoławcza od wyroków sądów okręgowych, sąd przysięgłych od prawa karnego, sąd kasacyjny, sąd handlowy oraz sąd administracyjny. Może jednak dojść do sytuacji, gdzie na odpowiedni wniosek, sąd federalny, odpowiedzialny za nadzór przestrzegania prawa konstytucyjnego kantonów, przejmie daną sprawę(na przykład w dziedzinie prawa administracyjnego). Kantony dysponują również własną administracją. Dzieli się ona na dyrekcje lub departamenty odpowiedzialne za poszczególne działy życia publicznego, przeważnie na takie jak: sprawy wewnętrzne, sprawiedliwości, finansowe, gospodarcze, zdrowotne, opieki społecznej, infrastruktury, wojskowości, czy oświaty. Może ona przypominać niekiedy odpowiednik ministerstw w państwach o reżimie unitarnym, lecz należy pamiętać, że jest to wyłącznie poziom lokalny. Działa ona także w powiązaniu z odpowiednikami na szczeblu federalnym.

Ostatnim zagadnieniem roli, jaką pełnią kantony, jest przedział ich kompetencji w praktycznym stosunku do władz na szczeblu federalnym. Poza strategicznymi dziedzinami, zastrzeżonymi w sposób naturalny dla współczesnego państwa, w gestii kantonów wciąż pozostały znaczne kompetencje. Zależności te są bardzo różnorodne, czasem przenikające się. Generalnie można ją podzieli na cztery główne typy kompetencji. Pierwsze to wspomniane wyżej nadrzędne dziedziny, w których wyłączność ma władza legislacyjna federacji. Drugie to takie, które są tworzone bezpośrednio przez władze ustawodawcze, lecz wdrażane przez kantony. Do tej kategorii można zaliczyć, kwestie związane z polityką rolną lub prawa cywilnego oraz karnego. Odnosi się to także do federalnych ustaw, związanych z ochroną środowiska czy ubezpieczeń w skali krajowej. Trzeci typ to przypadek, w którym ustawodawstwo federalne przenika się z kantonalnym Może to wynikać z wzajemnych postanowień w sprawach polityki energetycznej, polityki pracy czy problematyki związanej z rozwojem infrastruktury państwowej lub np. regionalnej. Podobnie sprawa przedstawia się w dziedzinie prowadzenia polityki oświaty, czy podatkowej, przez kantony. Czwarta pozostaje w całkowitej gestii władz kantonalnych. Do tych szczególnych segmentów zaliczamy kwestie związane z religiami czy formowania i utrzymywania służb porządkowych. Naczelna zasada mówi jednak, że wszystkie zadania wykonywane przez kantony, są zlecane przez federacje, jako suwerena, która jednocześnie ma nad nimi nadzór. W praktyce jednak możemy mieć niekiedy problem, z obserwacją funkcjonowania tego typu federacyjnego kooperacyjnego. Wynika to niekiedy z dużego stopnia, przenikania się danych instytucji na różnych szczeblach w wykonywaniu określonych zadań. Sytuacja kantonów jest, więc niezwykle korzystna ze względu na dość szeroki poziom zakresu zarządzania, lecz jest także w odpowiedni sposób kontrolowana przez państwo. Skutkuje to nie możliwością powiększania władzy państwowej, przy jednoczesnym procesie ciągłej kooperacji wszystkich części składowych w ramach jednego kraju. Dlatego też przy stereotypowym postrzeganiu państwa Helwetów, jako tworu zdecentralizowanego, zapominamy często o wielu aspektach mających charakter centralizacyjny. Nie mniej kluczą kwestią dla Szwajcarii, pozostaje stopień kooperacji między jej różnymi szczeblami.